Uitgebreide beschrijving restauratie ikoon

Restauratieverslag Ikoon

Door Marijke van Basten Batenburg - Kretzers Datum juni 2006

1. Identificatie
Onderwerp Ikoon: paneel met afbeelding van Moeder Gods

Opdracht: Onderzoek, volledige restauratie (gericht op conservatie en leesbaarheid) en verslaggeving van het restauratieproces van de ikoon

Termijn Januari 2006 - mei 2006
Bijbehoren Geen bijbehoren.
Afmetingen Lengte: 44,5 cm
Breedte: 37,5 cm
Dikte: van 3,1 cm naar 3,5 cm
Signatuur Geen signatuur aanwezig
Datering Geen datering aanwezig.

Beschrijving Afbeelding van Moeder Gods.

De figuur is frontaal voor de helft afgebeeld, het hoofd is licht naar links gebogen. De rechterhand is voor de borst geheven en de linkerhand heeft een lichtgekleurde rol/ papier met tekst vast. Het onderkleed van de figuur is blauw, het bovenkleed en de doek
om het hoofd zijn rood met goudkleurige randen en versieringen. De achtergrond is goudkleurig, er is een rode lijn / aureool om het hoofd en een rode lijn als kader om de voorstelling. Links en rechts van de rode halo zijn twee cirkels met erin letters. In de goudkleurig gedeeltes zijn gaatjes in de vorm van patronen als versiering gestanst.

2. Historische data
Herkomst De ikoon is Russisch van oorsprong: er staat een oud-Russische tekst op de papierrol die de figuur vasthoudt. In de twee cirkels links en rechts van het hoofd staan Russische letters die deels beschadigd zijn en nog te lezen zijn als MP en OV . Dit betekent MR THOU Meter Theou; Moeder Gods.

foto 1 tekst in de twee cirkels

Afbeelding De ikoon kan deel zijn van een Deësis (Gr. verzoek, voorbede); hierbij staat Christus temidden van Moeder Gods en Johannes de Doper. Moeder Gods staat dan links van Christus waarbij het hoofd buigt naar naar Hem, zij is driekwart afgebeeld en heft de hand in een biddend, smekend gebaar. Er bestaat een afbeelding van Moeder Gods in dezelfde houding en met een papierrol in haar linkerhand:
de “Deësis met heiligen” uit Jaroslav, gemaakt in het begin van de 18e eeuw. Rechts van de Deësis groep knielen de zonen van Grootvorst Vsevolods III:Vasilij en Konstantin. Links knielt vorst Fjodor met zijn zonen David en Konstantin (1).

foto 2 afbeelding van Deësis uit Jaroslavl, uit: “Ikonen” van Bernhard Bornheim

Door de voorstelling en tekst kan deze afbeelding van Moeder Gods ingedeeld worden bij het “Hodigitria” type: “Zij die de weg wijst”.

foto 3 foto 4

afbeeldingen uit: "Die Ikonenmalerei, Technik und Vorzeichnungen" van Schneider en Fedorer.

De tekst op de papierrol van de ikoon is vertaald door een Russische vanuit het oud-Russisch naar Russisch en Nederlands en luidt:
“ Onze Veelgenadige en veel Barmhartige Heer Jesus Christus”. Vervolgens komt het gedeelte dat moeilijker te ontcijferen was:
“ Breng Uw aandacht aan de neigende, vergeef hem en bescherm!”.

Datering De panelen van het ikoon zijn aan de boven- en onderzijde aan elkaar gezet door middel van ingebrachte houten balkjes (zie foto hieronder). Deze methode van verbindingen maken was gebruikelijk in de 19e eeuw.

foto 5 zijkant paneel met ingezette dwarsblak

3. Onderzoek materiaal
Het paneel
Constructie Houten paneel van lindenhout.
Er is een stukje hout van 2 cm x 2 cm x 1 cm uit de achterzijde van het paneel gesneden om onderzoek te doen naar de houtsoort. Dit stukje hout is gedurende vier uur in water gekookt in een hogedrukpan, vervolgens bewaard in ethanol en daarna in zeer dunne plakjes gesneden. Microscopische opname van dit hout is vergeleken met opnames van diverse standaarden.

foto 6 vergroting 100 x                             foto 7 opname uit “Wood anatomy”
foto houtcoupe ikoon                                   transversale sectie

foto 8 vergroting 200 x foto 9 opname uit “Wood anatomy”

Linden is verspreidporig met alleenstaande vaten en vatgroepjes. De nerf van de linden is zeer fijn. De kleur van het hout is geelwit tot heel licht bruin. Kenmerkend is het geringe soortelijk gewicht: 530 kg/ m3. Aan de boven- en onderzijde zijn verstevigingen ingezet.
Het paneel bestaat uit 2 delen en is licht gebarsten van de bovenzijde naar beneden, op 19,5 cm van de rechterachterzijde. De barst zal gelijmd moeten worden aan de achterzijde.

foto 10 achterzijde paneel

Afmetingen Lengte: 44,5 cm, breedte: 37,5 cm Dikte: van (links) 3,1 cm naar 3,5 cm (rechts)

Vervorming paneel Het paneel is licht kromgebogen en vertoont een lichte golf in tegengestelde richting op het hoogste deel van de boog.

foto 11 kromming paneel

Aantasting Er is geen levende insectenvraat meer aanwezig; er zijn enkel nog oude uitvliegopeningen in het hout zichtbaar aan de zijkanten en achterzijde.

4. Onderzoek werk
De beeldzijde
Vernislaag De vernislaag bestaat uit olifa vernis, dit is een op olie gebaseerde vernis. De achtergrond is zilver waarop de geel/goudkleurige olifa laag is aangebracht. Het zilver is aangetoond door middel van de reactie van een verfschilfer uit de goudkleurige achtergrond in HCl (waterstofchloride): er verscheen een melkachtige afscheiding van AgCl.

foto 12 reactie van zilver op HCl foto 13 vergroting reactie van zilver op HCl

Testen van de verf

Met xyleen op een wattenstaafje voorzichtig aan de rand van het schilderij de verflaag getest: geen reactie, dit betekent dat het geen acrylverf is. Xyleen behoort tot de chemische groep van de aromaten (onverzadigde koolstofbindingen).
Met aangezuurd water op een wattenstaafje de verflaag getest: geen reactie, dit betekent dat de verf geen waterig systeem is zoals bijvoorbeeld aquarel of gouache.
De doorsnede van een verfschilfer is met een Ponceau S rood oplossing in 3% azijnzuur getest om te zien of het ei-tempera is: de dierlijke eiwitten (proteïnen) kleuren dan rood. Dit gebeurde inderdaad; zie ook foto 17.
Deze verfschilfer is vervolgens met een Sudan-black B oplossing in isopropanol / water getest op aanwezigheid van olie in de verflaag: de blauwzwarte kleur wijst inderdaad op de aanwezigheid van olie. Zie ook foto 18.

De gronderingslaag De gronderingslaag is vrij dik en bestaat uit meerdere lagen. Er zijn krassen en puntjes in de gronderingslaag gestanst ter verfraaing van het beeld. De grondering bestaat onder andere uit krijt: bruist bij aanraking met waterstofchloride; HCl.
Chemische reactie: CaCO3 + 2 HCl -> CaCl2 + H2O + CO2

foto 14 reactie van krijt op HCl

Problemen verflaag De achtergrond heeft diepe craquelures; in het gelaat zijn de craquelures minder diep.
Op enkele plaatsen dreigt de verf los te komen, hier zal met behulp van een warme spatel en beenderlijm de verf weer vastgelegd worden. Beenderlijm is hier meer geschikt voor dan bijenwas/hars omdat het een minder glimmend resultaat geeft. De ikoon is vuil en zal een reiniging moeten ondergaan. Ook zullen de kaarsvetresten en andere aanslag verwijderd moeten worden. Er zijn veel plaasten waar materiaalverlies is opgetreden.

Onderzoek reiniging Testen met speeksel: verwijdert vuil, tast geen verf aan, maar de grondering verflaag en boluslaag blijkt gevoelig.
Speeksel heeft goede reinigingseigenschappen dankzij de enzymen in de slijmstoffen, een pH waarde rond 7 pH en is vrij goed gebufferd.
Testen met ossengal: verwijdert vuil, maar tast rode en blauwe verf beetje aan. Ossengal is de gereinigde en van slijmstoffen ontdane gal van runderen. Het werkt als detergent. Het actieve produkt in ossegal is deoxycholinezuur.
Testen met triammoniumcitraat: weinig effect. Triammoniumcitraat is citroenzuur in water met triethanolamine op pH 7 gebracht. De werking berust op complexvorming met metaalionen; het neemt de geoxideerde delen van de pigmenten weg.
Testen met aangezuurde gel: geen resultaat. Aangezuurde gel is azijnzuur in water opgelost, met NaOH op pH 5,5 gebracht. Daarna Triton X100 als vuiloplosser erbij en gelegeerd met Klucel H.
Testen met ABS gel: verwijdert vuil lichtjes, maar tast de rode verf een beetje aan en de boluslaag blijkt gevoelig voor de ABS.
ABS gel: abeitinezuur in water met triethanolamine erbij zodat er een zout gevormd wordt. Vervolgens dit mengsel op pH 8,5 brengen met HCl en water, Triton X100 en Klucel H erbij voegen.
Testen met alkalische gel: verwijdert het vuil lichtjes, maar tast de blauwe verf een beetje aan. Alkalische gel: triethanolamine in water met HCl op pH 8,5 gebracht, Triton X100 toegevoegd en Klucel H.

Onderzoek verf Er zijn op twee plaatsen verfdoorsnedes genomen (zie foto hieronder) :
1. Onderkant rechts van gespleten gedeelte; goudkleurige achtergrond en gronderingslaag.
2. Bovenaan gezicht tegen de blauwe rand van de hoofddoek aan.

foto 15 aanduiding van de plaatsen waar verfdoorsnedes zijn genomen

foto 16 doorsnede verfschilfer 2 foto17 verfdoorsnede 2 foto 18 verfdoorsnede 2
nog onbehandeld gekleurd met Ponceau S rood gekleurd met Sudan-black B
vergroting: 40 x om proteïne aan te tonen om olie aan te tonen
vergroting: 40 x vergroting: 40 x

De afbeelding is bekeken met ultraviolet licht. Hierbij zijn geen bijzonderheden gevonden.

Schade beeldzijde De verflaag en gronderingslaag is op veel plaatsen aangetast of verdwenen.
Een stuk hout van het paneel in het midden van de onderzijde ter hoogtevan de breuk aan de achterzijde is weg.

Van de schade aan de verf en grondlaag zijn foto’s gemaakt die door de lenzen van een microscoop zijn genomen. De foto hieronder is genomen in het gezicht.

foto 19 vergroting 20 x Stukje rode stof zichtbaar tussen het hout en de gronderingslaag.

5. Beschrijving restauratie

Het paneel

Vervorming paneel Het naar boven (convex) kromgebogen hout van de ikoon wordt niet gevlakt: de kromming is niet echt storend en vlakken zou teveel risico geven voor breuken in het paneel.

Verlijming barst

De opengebarsten ruimte aan de achterzijde van het paneel wordt verlijmd met epoxyhars: de epoxy met verharder vermengd druppelsgewijs opbrengen in de gespleten gedeeltes. De epoxygroep is een overbrugging van een C - C (koolstof-koolstof)
band door een zuurstof atoom. Uit de reactie van een epoxyhars (epoxygroep) met een verharder (aminegroep) ontstaat een zeer taaie
kunststof met een netstructuur. Er is voor een epoxyhars gekozen vanwege het feit dat er zo geen extra vocht in het hout gebracht word en een nieuwe uitzetting van materiaal met kans op breuken vermeden is.
Opvullen grote barsten Aan de voorzijde bevindt zich een grote barst; zie foto 15 op pagina 9. Het diepste gedeelte van de barst zal eerst opgevuld worden met polyester plamuur, het bovenste laagje met een mastiek van kaolin en beenderlijm.

foto 20 opvullen lacune met polyester plamuur en mastiek

De minder diepe lacunes, die zich op vele plaatsen verspreid over de hele beeldzijde van de ikoon bevinden, worden opgevuld met een mastiek van kaolin en beenderlijm.

foto 21 opvullen van enkele lacunes met mastiek van kaolin en dierlijke lijm

De beeldzijde
Vastleggen verflaag Als eerste zal de loszittende verf vastgelegd worden met behulp van een warme spatel en beenderlijm. Beenderlijm is gekozen vanwege het feit dat deze lijm de minste glans geeft aan de temperaverf die van origine een mat karakter heeft. Een was/hars lijm zou teveel glans geven aan de verf. Beenderlijm is 7 gram dierlijke lijmkorrels opgelost in 100 gram gedemineraliseerd water.

foto 22 vastleggen verf

Reinigen De achtergrond en huidskleur worden met ossengal gereinigd. De rode en blauwe gedeeltes worden met met speeksel gereinigd.
Deze keuze is bepaald op basis van de resultaten van de testen. De reiniging gebeurt door middel van een wattenpropje dat om een houten stokje is gedraaid. Ter neutralisatie wordt met een wattenpropje met gedemineraliseerd water nagewreven.
De vlek van was/harsachtige substantie op gezicht van Moeder Gods is weggenomen met behulp van white spirit. White spirit behoort tot de groep van de alkanen of verzadigde koolwaterstoffen.
De verflaag onder de vlek blijft ook na afname van de wasachtige substantie nog enigszins aangetast omdat de verf in de loop der jaren een verandering heeft ondergaan door de was/hars.

foto 23 was/harsachtige vlek in gezicht foto

De langwerpige plek links van de breuk ter hoogte van de tekst op de papierrol is eerst verweekt met een gel van white spirit 50 ml en carbopol 1 gram en C12 ethomeen 10 gram. Carbopol is een polyacrylzuur met indikkende eigenschappen. C12 ethomeen is polyoxyethyleen (15) kokos-alkylamine en een base.
Daarna kan de verweekte substantie met de scalpel gedeeltelijk weggeschraapt worden; de verf eronder blijft echter een donkere verkleuring houden.

Retoucheervernis Hoewel er eigenlijk een scheidingsvlak tussen het originele werk en de latere restauratie gemaakt moet worden zal er geen retoucheervernis op de ikoon aangebracht worden. Vanwege het matte karakter van de afbeelding zou een laagje vernis teveel glans en zodoende een ander aanzicht aan de ikoon geven.

Plamuren De grondlaag bestaat onder andere uit krijt. De eerste laagjes opvulling in de grootste lacunes zullen bestaan uit polyester plamuur. Polyester is een veelvoudig veresterd macromoleculair materiaal. Vervolgens worden de resterende lacunes opgevuld met verschillende laagjes mastiek van kaolin met dierlijke lijm. Kaolin is een silicaat - mineraal van de kleigroep. Dierlijke lijm is de gelatine uit dierlijke beenderen.
Op de laatste plamuurlaag komen enkele laagjes schellac opgelost in ethanol. Dit is om de zuigkracht van de plamuurmastiek op de retoucheerverf te verminderen. Schellac ontstaat als uitscheidingsprodukt bij bepaalde planten na de inwerking van een insect, de lakschildluis (Carteria Lacca).

foto 24 plamuren foto 25 aanbrengen schellac foto 26 aquarel retouche

foto 27 testen met ei-tempera

Retoucheren                                                                                                                                                                                      De eerste retoucheerlaag wordt met aquarelverf gedaan. Bij de volgende lagen retouches wordt pigment met ei-tempera gebruikt:
Pigmentpoeder wordt gemalen en vermengd met wat water tot een pasta. Hierna voegt men er eigeel bij.
De achtergrond krijgt een boluskleur door middel van een tratteggio retoucheertechniek. Op de plaatsen van de huid en mantel waar verf is verdwenen zal een gelijkende kleur (ook tratteggio) gebruikt worden om deze in te vullen.

Afwerking ikoon
Vernis                                                                                                                                                                                                    Geen eindvernis vanwege het matte karakter van de ikoon.
Waslaag                                                                                                                                                                                             Er wordt een laagje microcristallijne was aangebracht over de gehele beeldzijde van de ikoon om een geheel te maken van het geretoucheerde gedeelte en het origineel dat op de achtergrondkleur een olifavernislaag heeft. Op de achterzijde wordt ook een laagje microcristallijne was aangebracht.

foto 28 de met ei-tempera verf geretoucheerde ikoon

6. Offerte
Ikoon moeder Gods
Toestand ikoon Het paneel is licht krom gebogen: met de beeldzijde - convex -naar boven. De achterzijde: er is een barst in het hout in het midden van het paneel, deze loopt van de bovenzijde tot de onderzijde van het paneel.
De beeldzijde: op verschillende plaatsen dreigt verfverlies, de ikoon is vuil en er zijn veel plaatsen waar materiaal- en verfverlies is opgetreden.

Voorstel restauratie Verlijmen van de achterzijde.
Vastleggen van de loszittende verfschilfers.
Reiniging van de vernislaag en de verf.
Inplamuren van de lacunes en retoucheren op de plaatsen waar materiaal en verfverlies is opgetreden.

Prijs Materiaal en apparatuur 140 euro - Werkuren (incl onderzoek) 1150 euro - Totale kosten incl. BTW(19%) 1290 euro